عقل ‏وآخرالزمان

عقل ‏وآخرالزمان

نصراله حکمت

عقل با تمام شکوه ، عظمت و جایگاه برجسته‏اى که در حیات انسان دارد، موهبتى است از جانب خداوند و حقیقتى ست‏با دو چهره: چهره اقبال به حق و چهره ادبار به حق. چهره اقبال عقل، در سعى و تلاش انسان براى اتصال به حق، و ایمان به غیب تجلى کرده و ارتباط انسان را با لازمان و ابدیت تحقق مى‏بخشد.

اما، چهره ادبار او به حق، با وقوع در زمان (عصر) و زیان (خسر) ترسیم شده و با اغواى شیطان استمرار یافته است. این عقل ادبار که - جایگاه نفوذ شیطان است، با زمان گره خورده و تاریخ بشرى را رقم زده - اکنون پس از پشت‏سرنهادن فراز و نشیبهاى بسیار، در آستانه پایان خود قرار دارد و چون عقل به پایان رسد، زمان فانى به پایان مى‏رسد و آخرالزمان یعنى آخرالعقل.

تعارض درونى عقل ادبار امروزه پس از عبور از پیچ و خم قرنها، کسب تجارب فراوان، پس از پشت‏سر نهادن تحولات دوران پرماجراى خلق و وضع که اوج شکوفایى و اقتدار او بوده است، و بعد از پیمودن تمام راههایى که محتمل بود بتواند استقلال و سیطره فراگیر و دائمى او را تامین کند و براى انسان معرض از حق، مدینه فاضله و بهشت زمینى بسازد; بیش از همیشه آشکارا و برملا شده است.

نشان هویدایى این تعارض، نواندیشى و نوآورى پرشتاب عقل است. چاره‏اندیشى بى‏وقفه عقل واقع در بحران، حکایت از سرگشتگى و اضطراب درونى او مى‏کند. این بحران سخن از پایان عقلانیت و سقوط نهایى او دارد. به این نکته باید توجه کرد که تحولات و تطورات عقل با نوآوریهاى او تفاوت دارد. عقل در درون آن دو دوران کلى خود - دوران کشف و دوران وضع - ادوار و اعصار مختلفى را تجربه کرده و منازل بسیارى را پشت‏سر نهاده است. تطور عقل یعنى خروج اضطرارى او از یک منزل - بر اثر رسیدن به بن‏بست - و ورودش به منزلى دیگر ونوآوریهاى او یعنى تلاش براى مستورکردن بحران درونى یک منزل. امروز عقل قرن بیستم پس از عبور از آخرین دوره تحول دوران‏وضع و جعل، در میانه بحرانى همه‏جانبه و فراگیر گرفتار آمده است. نواندیشى و نوآورى مدام و لحظه به لحظه او نه حکایت ازشادابى و خرمى که نشان از ویرانى و آشفتگى دارد. او باید مدام پاسخگوى پرسشها، تقاضاها و توقعات فزاینده باشد و از این رو همواره باید امر جدیدى ارائه کند و براى این تجدد دائم، به کشفیات علمى و اطلاعات تجربى تازه نیازمند است و همین علم و اطلاع روزافزون - و محصولات آن - بر شتاب زمان افزوده است. و در نتیجه روز و ماه و سال امروز سرعت و شتابى بمراتب بیشتر و افزونتر از روزها و سالهاى قرون گذشته دارد. زمان در گرداب سرعتى‏تب‏آلوده‏وشتابى‏سرسام‏آور افتاده و بى‏مقصد و کور بر گرد خود مى‏چرخد و با سرعت تمام به پایان خود نزدیک مى‏شود. پایان زمان یعنى به نهایت رسیدن تمام راههاى مولود علم و ادراک بشرى; و آخرالزمان یعنى آخرالعقل. آنجا که عقل ادبار - پس از هزاران سال تلاش و جد و جهد براى معمارى بناى استقلال انسان و انفکاک او از حق - به بن‏بست مى‏رسد، زمان فانى نیز بى‏وجه مى‏شود و ضرورت وجودى خود را از دست مى‏دهد. همپا و همراه عقل، زمان نیز خسته و فرسوده مى‏گردد. با این عقل فرسوده و از نفس‏افتاده، و درون این زمان ناتوان و هویت از کف داده، چهره خسران آدمى بیشتر و بیشتر هویدا مى‏شود. در چنین وضعیتى است که ماهیت فسادانگیز و فسق‏افروز ادبار به حق، عیان و حقیقت عقل و زمان برملا خواهد شد.

تاریخ عقل ادبار، سراسر جهل مضاعف و مشدد در باب حقایق هستى بوده است. پافشارى او بر این جهل زمخت، بر امتداد تاریخ و بر حجابهاى او افزوده است. اکنون این عقل پس از طى دوره تجدد، در زائده‏اى پس از تجدد قرار گرفته، بناى ایمان به عقل متزلزل شده و پایه‏هاى عمارت و امارت عقلانیت در حال فروریختن است. غایت و نهایت عقلانیت که اعتراف به جهل و اقرار به نادانى یعنى خروج از ظلمت جهل مرکب است، امروز در حال تحقق است.

در این نقطه پایانى که تمام استعدادهاى عقل فعلیت‏یافته و همه بذرهاى نهفته در ذاتش شکفته شده و به برگ و بار نشسته و عقل نتوانسته آرمانشهر موعود را در زمین بیافریند، و بت عقل در دل آدمیان شکسته، و آنان رفته‏رفته به وادى جهل بسیط قدم نهاده‏اند و دو راه در برابر آنان گشوده است. این دوره نهایى، در حقیقت تبلور کل دوره‏هایى است که از آغاز تاریخ در برابر انسان وجود داشته و انسان امروز وارث آن شده است. این دوره، دوره خاک و خداست; یکى از آنها آخرین مرتبه هبوط آدمى از خدا به خاک یعنى سقوط و انحطاط نهایى او را متحقق مى‏کند و دیگرى آخرین سرمنزل صعود انسان از خاک به خداست. این دوره، دوره آخرالزمان است و هر یک از آنها آخرین خطوط سیماى دوگانه بشرى را ترسیم مى‏کند و جملات پایانى، و سرنوشت دو کتاب را رقم مى‏زند. کتاب ادبار، غفلت، خسران، زمان، شیطان، جبر و اضطرار و صحیفه عشق، ایمان، تفکر، آزادى، عمل صالح و انتظار. این دوره، دوره فراگیرى است که تمام راههاى موجود، در ذیل یکى ازآن دو حل و هضم مى‏شود و مندرج است.

این دو راه عبارتند از: راه شرق و راه غرب. مرادم شرق و غرب جغرافیایى نیست.

راه شرق و حکمت مشرقى و ایمان یعنى راه اقبال و به شمس حقیقت، رویکرد به نور، توجه به حق، شستشوى خویش در کوثر عشق و ایمان، زدودن و ستردن غبار جهل و ملال با زلال وصال، و گشودن روزنه‏هاى دنیاى انسان به ساحت غیب.

و راه غرب و تعقل مغربى یعنى راه افول و غروب خورشید حقیقت، ادبار به نور، نیست‏انگارى و رویکرد به عدم، و گام‏زدن در راهى که به سوى اضطرار مطلق - که تجسد نهایى جبر خشن تاریخ است - منتهى مى‏شود.

راه غرب راهى است که به پایان قرن بیستم رسیده و در تدارک ورودى پرهول و هراس به قرن بیست‏ویکم است. راه غرب را قرن بیستمى‏ها مى‏روند و آنها کسانى هستند که یک رویداد موازى عظیم در تاریخ عقل را ندیده انگاشته‏اند; یعنى ظهور پیامبر اسلام را. اگر این نظریه را بپذیریم که حضور پیامبران در طول تاریخ، پدیده‏اى است مقارن و موازى با تحولات عقل - تا به عنوان حجتهاى ظاهرى، مردم هر عصر را دسگیرى و بر مکر شیطان آگاه کنند - در آن صورت ندیده گرفتن آخرین پیامبر ، مولود غفلت و ناآگاهى از سازوکار حرکت عقل در تاریخ و بى‏توجهى به آخرین تحولات اساسى عقل، و مؤدى به توغل در عقل‏زدگى و استمرار بخشیدن به راهى است که ادبار به حق را در پایان قرن بیستم تحویل قرن بیست و یکم مى‏دهد.

فرهنگ و اخلاق مسلط قرن بیستمى، فرهنگ گسست تام و تمام از حق، و در واقع فرهنگ بى‏فرهنگى است; فرهنگ و اخلاقى است که یک حقیقت ره‏آموز و سرنوشت‏ساز را در تاریخ، مسکوت نهاده و بدین ترتیب هویت تاریخى خود را گم کرده است و از این رو براى جبران این‏خسارت‏عظیم،به‏سلطه‏جویى و اقتدارطلبى گراییده و با نیروهاى اهریمنى معامله کرده است; یعنى نفیس‏ترین و ضرورى‏ترین لوازم حیات و گرانبهاترین امورى که براى ادامه حیات انسانى خود به آنها نیاز مبرم داشته، فروخته و با بهاى ناچیز و ثمن‏بخسى که از این راه به کف آورده، به ابتیاع علم و اطلاعات و ابزار و ادواتى پرداخته است که بتواند اقتدار او را تامین، و شکنندگى و آسیب‏پذیرى‏اش را در برابر صدها خطر و بلیه‏اى که در کمین اوست، ترمیم کند ، غافل از اینکه در این داد و ستد از یک سو فقط ابزار و وسایل حیات را به کف آورده و اصل حیات انسانى خود را از دست داده و از سوى دیگر دل به قدرت و سلطه‏اى خوش کرده که چون حقیقى نیست، یعنى از آبشخور قدرت لایزال حق سیراب نشده بل مولود سراب قدرت اهریمنى است و آدمى پیش از پرکردن ظرف وجودى خود از حق، آن را تملک کرده، تبدیل به کابوسى مخوف گردیده و آدمى را محکوم قدرت دست‏پرورده خود ساخته است.

راه غرب، راه جبر تاریخ و اضطرار و درماندگى ذاتى عقل ادبار است. در این راه چون آدمى محکوم قدرت اهریمنى است که هیچ اراده و اختیارى از خود ندارد. در اینجا انسان بسته زنجیر زمان است و براى کسى که در غل حرکت تاریخ گرفتار افتاده، آینده نیز همانند گذشته بسته و ضرورى است. براى کسى که در راه اعراض از حق گام مى‏زند، هیچ افقى جز هیچستان لم‏یزرع انحطاط و فسق وجود ندارد. براى راهیان راه غرب، عالم با همه وسعت مسدود است و زمین با تمام گستردگى، تنگ و تاریک و مظلم. در چنین وضعیتى عقل تنزل مى‏کند و نشانه‏هاى این تنزل را مى‏توان در رویکرد عقل به واقعیتهاى حقیر و پست مشاهده کرد. عقلى که در اوج آسمانها پرواز مى‏کرد و ترانه مابعدالطبیعه مى‏سرود و در زمین و زمان پر مى‏کشید و کل حوزه ادراک را زیر بال و پر داشت، چنان به حضیض ذلت و حقارت فرود آمده که سر از بستر خواب،مطالعه وکندوکاودرابتدایى‏ترین غرایز انسان در آورده است.

آیینه این حقارت و آشفتگى، زبان است. سراسیمگى، سرگشتگى و بى‏هویتى عقل و زمان را در آیینه زبان به عیان مى‏توان مشاهده کرد. زبان بى‏هویت، تلاش مى‏کند که زیان برملاشده آدمى را همچنان پنهان دارد. زیبایى، رعنایى، هنر، تقویت صوت، امواج، صنعت، علوم، پرگویى، اسراف در مصرف الفاظ و هر چیز دیگر، به خدمت زبان درآمده تا او بتواند خسران وقوع انسان در شتاب مهارگسیخته زمان را مستور کند; اما زبان نیز همانند زمان و عقل، پیر و شکسته و فرتوت شده و قادر نیست ماهیت‏خسران را در پوششهاى رنگارنگ خوشبختى پنهان کند و بر زخم اضطراب و التهاب انسان، مرهمى نهد.

دیگر هیچ قدرت بشرى نمى‏تواند در برابر سیل سدشکسته انحطاط مقاومت کند. آلودگى و فساد با شتابى روزافزون سراسر کره زمین را تهدید مى‏کند و در خشکى و دریا پیش مى‏رود و محیط زیست جسمانى و روحانى بشر را به زیر سلطه خود مى‏کشد و هیچ نقطه‏اى در امان نیست. زمان و مکان آلوده گناه و فسق آدمیزاده شده، همه چیز محکوم آن گردیده و غایت‏سیاه تاریخ نزدیک به تحقق است.

کسانى که دیدگاه شیعى در باب غایت تاریخ را بدبینى مى‏دانند از یک طرف چشمانشان را بسته‏اند و آنچه را اتفاق افتاده است نمى‏بینند و از طرف دیگر، از پیش قضاوت کرده‏اند و مى‏خواهند که ما خوشبینانه به پایان تاریخ بنگریم. وقتى از اقتدار انفعالى و فراگیر انسان بر خاک سخن مى‏رود، در حقیقت، نغمه شوم حکومت و سیطره خاک بر انسان سروده شده است. آنچه شیعه مى‏گوید نه بدبینى است، نه خوشبینى و نه واقع‏بینى; چرا که این گونه نگریستنها همه در حیطه انفعال و خضوع در برابر خاک معنى دارد. قول شیعه بر اساس حق‏بینى است; یعنى اگر نبود تشعشع حکمت ایمانى و اگر نبود نظرکردن در پرتو انوار الهى - که به ما جهانى دیگر را نشان مى‏دهد و با ما سخن از عوالم غیب مى‏گوید که رهرو غرب از آن بیگانه است و ما را دعوت به ماندن در دخمه دنیاى مشهود مى‏کند - هر کس تمایل داشت که مسحور و مجذوب دستاوردهاى پرجذبه بشر شود، به سمت تمتع، التذاذ، کامجویى و خوشبختى رود، فارغ از هر دغدغه فکرى به ستایش و تعظیم‏محصولات علمى برخیزد و تفکر و ایمان را در معبد شرایع علمى و سیاسى رنگارنگ قربانى کند. ساده‏ترین و هموارترین راه، راه غرب است. همه چیز مهیاست، و همه دواعى و سوائق، ما را بدانسو مى‏خواند و سوق مى‏دهد. گام‏زدن در این راه، رفتن در جهت جریان آب است، هیچ نگرانى و اندیشه‏اى نمى‏طلبد، آوازه و شهرتش جهانگیر، و انقیاد و تسلیم در برابر او باب روز است و مطلوب و مورد پسند اکثر مردم. راه غرب راه توغل در تکثیر و فرورفتن مدام در کثرات است. پشت‏کردن به نور و دورشدن از آن، اقتدا به کثرت سایه‏هاست و مؤدى به اصالت دادن به کثرات اشباح و اظلال، و اعراض از وحدت را در پى دارد. کسى که در این راه قدم برمى‏دارد، از آنجا که چشمى کثرت‏بین دارد، حل تمام مسائل و مشکلات را تنها در میانه کثرات مى‏جوید و در واقع تمام کوشش او مصروف تکثیر و تقطیع عالم و تکه‏تکه کردن حقیقت است. قرن بیستمى‏ها در هیاهوى کثرت فرو رفته و قادر نیستند کثرت را با وحدت جمع کنند و در زیر لایه‏هاى کثرات جارى، بستر واحد این جریان را ببینند، تا آنجا که تبدیل به انسانهاى یک‏چشمى شده‏اند و چشم دیگر خود را از کف داده‏اند; چشم راست را. از نشانه‏هاى آخرالزمان ظهور دجال است; دجالى که چشم راستش ممسوح است و از میان رفته و چشم چپ او بر پیشانى‏اش جاى دارد.

راه شرق اما راه قرن پانزدهم است. تقویم راستین مشرقیان که سطر سطر صحیفه حیات، فرهنگ، تفکر، اخلاق، عشق و ایمان راهیان مشرق با آن رقم خورده، تقویم هجرى قمرى است. این تقویم، تقویم کسانى است که آگاهانه در شب تاریک و مظلم، و یلداى بلند حیات بشرى مى‏زیند و در غیاب خورشید حق، دل با اشراق و بازتاب آن، خوش مى‏دارند; با قمر. این راه، راهى است ناهموار و پرسنگلاخ که رهرو در هیچ قدمش از سنگ‏اندازى شیاطین در امان نیست و پیمودنش بى‏عنایت‏حق، مقدور، نه. همتى مردانه مى‏طلبد، سینه‏اى به پهناى آسمان، قلبى گشوده به آفاق هستى، شوقى پرکشیده تاستیغ غیب، عزمى استوار، و عشق و صبورى و ایمانى که بتوان هر بلایى را در این راه تحمل کرد. قرن پانزدهمى‏ها مستضعفان زمین‏اند و وارثان لمعات آفتاب حق . آنان - گرچه در نظر قرن بیستمى‏ها بى‏فرهنگ، بى‏تاریخ، بى‏هویت، و اهل واپس‏ماندگى‏اند اما - در حقیقت پیشروان راه نجات انسان‏اند و اگر قدر و قیمت‏خود را بدانند، مرعوب یا مفتون شکوه و رعنایى مغربیان نشوند، والاییهاى خویش را بیابند و به خویشتن بازگردند، براى امروز سرگشته و فرداى سردرگم راهیان راه غرب، باید فرهنگ، ادب، اخلاق، تفکر، عشق و ایمان به ارمغان ببرند.

راه شرق، راه انتظار است; رهرو این راه همواره منتظر است و چشم به راه خورشید. مى‏داند که در غیاب خورشید زندگى مى‏کند; و در عین حال مى‏داند که حتى در این شب ظلمانى اگر خورشید نمى‏بود او نمى‏توانست تنفس کند. خورشید غایب است نه معدوم; و این را کسى در مى‏یابد که شبها سر به آسمان بردارد و بازتاب آن را نظاره کند. انتظار یعنى آگاهى از جایگاه وجودى انسان - میان خاک و خدا - و عمل متناسب با آن در عصر غیبت. انتظار، نماز وجودى عصر غیبت است. انتظار، تجلى ایمان و تقواست. انتظار یعنى انفتاح و انسداد; انفتاح در برابر غیب که نتیجه‏اش تذکر، تفکر و یاد آفتاب است; و انسداد در برابر تمام امور و عواملى که مى‏کوشند تا ما همواره شب‏زدگان شبستان تاریخ بمانیم، تاریکى و ظلمت‏حاکم بر غیاب خورشید را باور کنیم و ماه و ستاره را ندیده انگاریم. انتظار یعنى پرکردن جام نگاه از خم عشق و اشتیاق، و قبول و انفعال در برابر حق، و فاعلیت و حاکمیت‏بر هر آنجه دون مرتبه انسان است. انتظار اوج عصیان و سرکشى عقل اقبال در مقابل دنیاى محدود متناهى و حقیر علم و ادراک بشرى، و مقتضیات زمان و زمانه است. انتظار، دل‏سپردن به امام زمان و دل بریدن از ماموم زمان است.

راه شرق، راه آزادى تاریخ است. آزادى انسان تنها با پشتوانه ایمان به غیب تحقق مى‏یابد و آنجا که متکاى ایمان به غیب نباشد و آدمى فقط در گستره علم و اطلاع خود زندگى کند، هر گونه سخن از آزادى فریب و سرابى بیش نیست. از این رو حریت و آزادى حقیقى انسان تنها در راه شرق مى‏تواند متحقق شود و در آن راه است که او از هر قید و بندى رها مى‏گردد الا عبودیت‏حق. به تبع آزادى انسان در راه شرق و در انتظار حقیقت، تاریخ نیز از غل و زنجیر جبر و اضطرار آزاد مى‏شود. در این ساحت است که گذشته نیز همانند آینده مفتوح و باز است. ایمان به غیب و انتظار عصر غیبت همچون نفخ صورى در گذشته مرده و بیجان مى‏دمد. گذشته جان مى‏گیرد، زنده مى‏شود، معنى مى‏یابد، از گور نمناک و تاریک جبر عقل ادبار و زمان فانى و گذرا برمى‏خیزد، با ابدیت و لازمان پیوند مى‏خورد و رجعت مى‏کند و باز مى‏گردد. در حوزه عقل اقبال، گذشته‏اى مطلقا بسته و مسدود وجود ندارد. در دامنه‏هاى عقل اقبال، حتى گذشته‏هاى دور را مى‏توان آبیارى کرد تا جوانه زند، رشد کند و به برگ و بار نشیند.

همین جا بحث‏سنت و تجدد قابل طرح است. در برخى از اذهان ممکن است چنین نشسته باشد که سنت‏یعنى هر آنچه مشمول مرور زمان قرار گرفته است. چیزى که در چرخه زمان و بر اثر تحول دوران پدید مى‏آید، نباید بر آن نام سنت نهاد هرچند قرنها از تولدش بگذرد. سنت چیزى است که از جریان تجدد و تصرف بیرون است. آنچه در زمان پدید آمده و متعلق علم و ادراک بشرى بوده به مرور زمان، پیر، کهنسال و فرتوت مى‏شود و هیچگاه قابل بازگشت نیست و نمى‏توان آن را تکرار کرد. وقتى سخن از بازگشت‏به سنت‏به میان مى‏آید هرگز نباید به معناى بازگشت‏به برهه‏اى از زمان گذشته و مقتضیات آن باشد. بازگشت‏به سنت‏یعنى بازگشت‏به آن چیزى که با ابدیت انسان، و حیث نامتناهى‏اش - که متجلى در پیام پیام‏آوران است - مرتبط و پیوسته است تا بتوان او را از قید و سلسله امور دایم التجدد و متصرم نجات بخشد; و تا بتوان او را به بدایت‏ها هدایت کرد و بدین معنى، سنت تحول و تبدل ندارد.

اگر قرار باشد کسى به سنت‏هاى زمانى بازگردد، در این صورت همه سنتهاى گذشته در گذشته بودن‏ مساوى‏اند و ترجیح یکى از آنها، ترجیح بلامرجح است. وقتى صحبت از قرن پانزدهم به میان مى‏آید، یعنى قرنى که هرکس در آن زندگى مى‏کند و نفس مى‏کشد وابسته به سنتى است‏برخاسته از یک مبدا ابدى و لایتغیر. خود این مبدا گرچه به لحاظ ظاهرى و به موازات رشد، شکوفایى و تحولات عقلانى بشر، ادامه و استمرار یک سنت‏بى‏بدیل است که از آغاز هبوط آدم شروع شده، لذا خود این مبدا نیز داراى مبادى است، اما در باطن، مبدا این سنت - یعنى سنت قرن پانزدهمى - مبداالمبادى است; یعنى وقتى گل آدم را مى‏سرشتند، آب این گل را از آن سرچشمه برداشتند. پیامبرى پیامبر خاتم پیش از آدمیت آدم بود. بنابراین سنت قرن پانزدهم سنت وجودى انسان، یعنى استمرار سنتى است که همه پیامبران، صالحان، متفکران، حکیمان و شاعران آزاده در طول تاریخ به آن سنت تعلق دارند. اینان در حقیقت ابیات قصیده بلند عشق، ایمان و آزادى‏اند که همیشه از ناحیه مقتدران و خودکامگان تاریخ ادبار مورد ستم و جفا بوده‏اند. با تمام تحولات و تطورات و دگرگونیهایى که در طول تاریخ عقل ادبار به وقوع پیوسته و با آنکه چهره‏هاى ادبار، داراى اشکال و اطوار متعدد، متنوع و بى‏شمار بوده‏اند، سیماى برجستگان اهل ایمان و منادیان اقبال به حق همواره یکسان و لایتغیر بوده و یک سخن بیش نداشته‏اند. اینان همواره غریب، تنها، آواره و مظلوم بوده‏اند. معشوق و محبوب اهل ایمان، و مقصد و مراد از همه منظومه‏ هاى عاشقانه و تمام تغزلات و مغازلات هم اینانند. اینان غرباى تاریخ‏اند و مجنون براى غربت آنها گریه مى‏کند.

این خط غربت تاریخى از آغاز هبوط آدم تا امروز، یعنى تا قرن پانزدهم ادامه دارد; و تا زمان و زمانیات، و عقلانیت و تاریخیت‏بر سرنوشت‏بشر حکومت مى‏کند، غرباى تاریخ در غیبت‏اند.

اوج غربت‏حقیقت، امام زمان است که نه تنها در میان مامومان زمان و منکران، بل در میانه معتقدان به او نیز غریب است. امروز حقیقت در نهایت غربت و تنها به سر مى‏برد. آنگاه که امام زمان، یعنى کسى که نه تابع و خادم زمان بل متبوع و مخدوم زمان است، ظهور کند، زمام زمان را در دست مى‏گیرد و این بى‏پناه مهارگسیخته ملتهب را از شتاب و جنون نجات مى‏دهد، تا آرام و قرار یابد. وقتى زمان بیقرار، قرار یافت و دست در دستان امام خویش نهاد، تمام غرباى تاریخ - همه پیامبران، امامان، صالحان و ابرار - رجعت‏خواهند کرد و معناى نهفته و مستور تاریخ آشکار و عیان خواهد شد.

اینک آنکه خود را از قبله عشاق مى‏داند و دریافته است که از این جمع، مهجور و دور مانده، باید به بوى قبله این قبیله بنالد و به سوى آن نماز گزارد.

چو از قبیله عشاق مانده‏اى مهجور دلا تو مرغ فغانى، به بوى قبله بنال

والحمد لله اولا و آخراوالسلام على خلیفة الله فى ارضه حجة بن الحسن العسکرى علیهما السلام